Testosteron wolny

Pomiar wolnego testosteronu (fT) jest przeprowadzany głównie z tych samych powodów co pomiar testosteronu całkowitego (TT), szczególnie w sytuacjach, gdy zmiany w stężeniu SHBG (globulina wiążąca hormony płciowe) uniemożliwiają właściwą ocenę TT. Obniżone stężenia SHBG występują m.in. w przypadku otyłości, niedoczynności tarczycy, stosowania androgenów oraz w zespole nerczycowym. Z kolei podwyższenie SHBG obserwuje się w marskości wątroby, nadczynności tarczycy oraz podczas terapii estrogenowej.

W krwi testosteron krąży w silnym połączeniu z SHBG (około 55% całości) oraz w słabszym z albuminą (mniej niż 44% całości). Niezwiązana forma, czyli wolny testosteron (fT) oraz dihydrotestosteron (DHT), stanowią od 1 do 4% całkowitego testosteronu u mężczyzn (górna granica tej wartości może występować u sportowców oraz osób intensywnie pracujących fizycznie) oraz od 1 do 2% u kobiet. Wolna forma testosteronu i ta związana z albuminą wspólnie tworzą tzw. testosteron biodostępny (BAT). Pomiar TT i fT w krwi obwodowej jest kluczowy dla oceny aktualnego stanu oraz prognozowania przyszłego rozwoju, w tym androgenizacji i procesu starzenia się organizmu.

Skutki niedoboru testosteronu mogą się różnić w zależności od etapu rozwoju, na którym nastąpiło obniżenie poziomu tego hormonu. Przykładem mogą być konsekwencje uszkodzenia jąder, prowadzącego do hipogonadyzmu pierwotnego, które zależą od tego, czy uszkodzenie miało miejsce w okresie prenatalnym, przedpokwitaniowym czy popokwitaniowym. U mężczyzn androgenizacja obejmuje między innymi różnicowanie organów płciowych w życiu płodowym, rozwój cech płciowych drugorzędowych oraz rozpoczęcie produkcji plemników w okresie dojrzewania. W późniejszym czasie testosteron ma wpływ na odpowiednią masę mięśniową i kostną oraz rozmieszczenie tkanki tłuszczowej.

Testosteron ma również istotny wpływ na popęd płciowy, zachowania seksualne (w tym erekcję i płodność) oraz rozwój funkcji poznawczych i samopoczucia. Wskazania do pomiaru testosteronu całkowitego obejmują nieprawidłową androgenizację u mężczyzn i kobiet (w tym hiperandrogenizację, która prowadzi do defeminizacji i maskulinizacji), hipogonadyzm pierwotny oraz wtórny, zaburzenia płodności, objawy wirylizacji i hirsutyzmu u kobiet, a także nowotwory jąder, jajników oraz nadnerczy.

Stężenie testosteronu wykazuje dobowe wahania, osiągając maksimum pomiędzy 4:00 a 8:00 rano. Jego poziom zmienia się również w zależności od wieku oraz takich czynników jak masa ciała i rodzaj wykonywanego wysiłku (krótkotrwały lub długotrwały). U kobiet poziom testosteronu jest dodatkowo regulowany przez cykl miesięczny. Niski poziom testosteronu u mężczyzn może stanowić czynnik ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2, chorób układu krążenia, zespołu metabolicznego oraz osteoporozy.

Testosteron, jako główny hormon androgenowy, jest produkowany u mężczyzn głównie przez komórki Leydiga w jądrach (95%) lub poprzez konwersję androgenów nadnerczowych w obwodzie (5%). U kobiet około 50-60% testosteronu pochodzi z obwodowego metabolizmu androstendionu, a małe ilości są wydzielane przez jajniki i nadnercza. Zwiększenie poziomu testosteronu u kobiet może być spowodowane nowotworami jajników lub nadnerczy oraz przerostem nadnerczy. Metabolity testosteronu są wydalane z organizmu w moczu jako 17-ketosteroidy.